Orzeł Kamińskiego

Wrocek1

(...)
Osłabienie państw zaborczych w wyniku wysiłków poniesionych w I wojnie światowej spowodował, iż wśród Polaków ponownie odżyły dążenia narodowo-wyzwoleńcze. Mając świadomość nieuniknionych zmian na powojennej mapie Europy Niemieckie Władze Okupacyjne w roku 1917 i 1918 wypuszczają dla Królestwa Polskiego (terenów pod zarządem generał-gubernatorstwa warszawskiego) zdawkowe monety o nominałach 1, 5, 10 i 20 fenigów z wizerunkiem polskiego orła.

Wywołany przez I wojnę światową powszechny brak pieniądza na rynku powoduje, iż poszczególne miasta, a nawet większe zakłady przemysłowe, browary, spółdzielnie wojskowe, czy nawet prywatne dominia ziemskie masowo emitują pieniądz zastępczy. Oczywiście obok wielorakich motywów zamieszczanych na tych monetach, możemy również znaleźć motyw orła. Przykładem może być tu moneta 1-markowa (bez daty) emitowana przez Ewald Tuch Konfektionshaus w Zielonej Górze, czy też moneta 2-markowa emitowana w roku 1922 przez Magistrat miasta Ziębic.

Zapoczątkowane w czasie powstania styczniowego dyskusje na temat orlej korony, odżyły po odzyskaniu niepodległości, kiedy zastanawiano się nad kształtem godła odrodzonej Polski. Większość społeczeństwa nie miała wątpliwości, że trzeba wrócić do symbolu o ponad sześćsetletniej historii, tak więc na sztandarach, flagach i plakatach ulicznych widniał niemal zawsze orzeł w koronie. Takiego też orła, stylizacją nawiązującego do orłów z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego,przyjął za godło państwa sejm w dniu 1 sierpnia 1919 roku. Miało to być godło przejściowe, obowiązujące do czasu ustalenia granic państwa i określenia godła przez konstytucję. Jednak funkcjonowało jeszcze ponad pięć lat po uchwaleniu konstytucji i ustaleniu granic, gdyż nowy wzór herbu państwowego ustanowiono dopiero na mocy Rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 13 grudnia 1927 r. Wizerunek orała polskiego zaprojektowany przez Zygmunta Kamińskiego wzbudził wówczas duże kontrowersje. Największe zastrzeżenia mieli heraldycy ze względu na ich zadaniem kilka błędów formalnych. Przepaska i łapy orła powinny być złote, w koronie zaś istnieć prześwity między kwiatonami, zakończenia przepaski powinny mieć kształt trójliścia, a rysunek być płaski z czarnymi liniami konturowymi. Krytykowano też gwiazdki na przepasce, uważając je za znak bolszewicki lub masoński, użycie korony otwartej zamiast zamkniętej z jabłkiem i krzyżem, jak też złote obramowanie tarczy.
Na przekór krytykom taki wizerunek orła był najdłużej używanym w historii godłem i z drobnymi poprawkami funkcjonuje do dzisiaj. W czasach PRL stał się wzorem dla kolejnych wersji orła bez korony, a poza Polską używała go Polonia na wszystkich kontynentach.

Przedstawiany na monetach II RP wizerunek orła czasami – dzięki twórczej myśli projektanta - odbiegał od ustalonego wzoru godła polskiego. Przykładem są tu monety o nominale 10 i 20 złotych z roku 1925, wybite z okazji 900-lecia koronacji Bolesława Chrobrego (projektu Zofii Trzcińskiej-Kamińskiej), monety o nominale 5 i 10 złotych wybite w roku 1934 z wizerunkiem Józefa Piłsudskiego na rewersie oraz orłem Legionów Strzeleckich na awersie (projektu Stanisława Ostrowskiego) oraz obiegowe monety o nominale 1, 2, 5, 10, 20 i 50 groszy bite w latach 1923-1939 (projektu Wojciecha Jastrzębowskiego).
W tym miejscu należy zwrócić szczególną uwagę na wizerunek orła przedstawiony na opisanych powyżej monetach z roku 1925 oraz na srebrnych monetach o nominale 1 i 2 złote z roku 1924 i 1925 (projektu Tadeusza Breyera). Prawdopodobnie właśnie takie godło odrodzonej Rzeczpospolitej Polskiej chcieliby widzieć krytycy orła Kamińskiego.

Szczególnie tragiczne dla narodu polskiego wydarzenia II Wojny Światowej przyniosły serię numizmatów okupacyjnych. Srebrne monety z okresu II RP zniknęły – ukryte przez ludność – zaraz jesienią 1939 roku. Stąd też okupant niemiecki na terenie utworzonego przez siebie Generalnego Gubernatorstwa wprowadził do obiegu zdawkowe monety cynkowe o nominale 1, 5, 10 i 20 groszy oraz żelazne 50-groszówki. Powszechny, wywołany nastawieniem gospodarki na potrzeby wojny kryzys gospodarczy spowodował, iż do emisji tych monet użyto polskich przedwojennych stempli. Było to chyba jedyne przyzwolenie okupanta na „używanie” orła polskiego. Nowością tej emisji, wcześniej nie stosowaną w polskiej numizmatyce były dziurkowane 5-groszówki.
Pomimo, iż na monetach 1 i 5-groszowych widnieje rok 1939, na monetach 10 i 20-groszowych rok 1923, a na monetach 50-groszowych rok 1938, wszystkie one emitowane były w latach 1941-1944.

Pierwszy herb pod rządami komunistycznymi wprowadzono bez żadnego aktu prawnego. Orzeł miał kształt orła Kamińskiego ze zniekształconym dziobem i zaostrzonymi gwiazdkami. Z głowy orła usunięto koronę. Godło zaprojektowane w kole umieszczono na wydłużonej w pionie tarczy, co sprawiało, że na górze i na dole pozostawało dużo pustego miejsca. Tarczę obramowano wężykiem generalskim.
Herb poprawiano dwa razy, w 1955 i 1980 roku. Wprowadzony na mocy dekretu Rady Państwa z dnia 7 grudnia 1955 roku „niezbyt” biały orzeł ze złotym dziobem i złotymi szponami umieszczony był na jasnoczerwonej – już bez obwódki generalskiej – tarczy. W odpowiedzi na powyższy dekret Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie wydał w dniu 11 listopada 1956 roku odrębny dekret o zmianie herbu państwowego. Zgodnie z tym dekretem powrócono do wizerunku orła z roku 1927, wprowadzając jako jedyną zmianę koronę zamkniętą, zwieńczoną krzyżem. Zmianę korony uzasadniono tradycją heraldyczną i historyczną oraz przywiązaniem Narodu Polskiego do wiary chrześcijańskiej.
Kolejna zmiana herbu PRL nastąpiła na mocy ustawy z dnia 31 stycznia 1980 r. Od tego wprowadzonego dekretem Rady Państwa z dnia 7 grudnia 1955 roku różnił się on przede wszystkim tonacją zastosowanych barw. Orzeł miał barwę białą, wyostrzono jego kontury (w tym zdecydowanie zaostrzono gwiazdki wieńczące przepaskę na skrzydłach), a kolor tarczy był ciemnoczerwony.

Okres PRL w historii państwa polskiego był ciekawy chyba tylko pod kątem numizmatycznym. Projektanci wręcz prześcigali się w sposobie przedstawiania wizerunku orła na awersie bitych w tym okresie monet. Stylizowany na różne sposoby orzeł, szczególnie w latach 60-tych i 70-tych XX wieku, często znacznie odbiegał od wzoru ustanowionego dekretem Rady Państwa.
Spośród wielu projektantów monet okresu PRL, jako autorów tych z „dziwacznym peerelowskim orłem” należy przede wszystkim wymienić : Józefa Gosławskiego, Wojciecha Jastrzębowskiego, Jerzego Jarnuszkiewicza, Wacława Kowalika oraz Janusza Markiewicza.

Obecny herb Rzeczypospolitej wprowadzony został na mocy ustawy z dnia 27 grudnia 1989 roku. Większość posłów opowiedziała się za nieco poprawionym wizerunkiem orła Kamińskiego. Stało się więc tak jak w 1919 roku. Przywrócono narodowi takiego orła, jakiego mu zabrano.
W odróżnieniu od epoki PRL-u wizerunek orła przedstawianego na monetach jest jednolity, zgodny ze wzorem wprowadzonym w 1989 roku. Jedyną widoczną zmianą w przypadku awersów monet III RP – co dotyczy przede wszystkim monet kolekcjonerskich – jest jego umieszczanie na różnorodnym tle. Inną ciekawostką jest też orzeł bielik umieszczony na rewersie złotych monet „bulionowych” o nominale 50, 100, 200 i 500 złotych, emitowanych od roku 1995, tj. po denominacji złotówki.
Ostatnią grupą współczesnych polskich monet, na których znajdujemy wizerunek orła na "nieustawomym" tle, są znane wszystkim 2-złotowe monety kolekcjonerskie z serii „herby miast wojewódzkich”. Znajdujemy go na monetach z roku 2004 : Województwo Dolnośląskie, Województwo Kujawsko-Pomorskie (półorzeł), Województwo Lubuskie (półorzeł), Województwo Małopolskie, Województwo Mazowieckie, Województwo Opolskie, Województwo Podlaskie i Województwo Śląskie oraz na monetach z roku 2005 : Województwo Świętokrzyskie, Województwo Warmińsko-Mazurskie i Województwo Wielkopolskie.
Wśród projektantów polskich monet po denominacji wiodącą rolę odgrywają : Ewa Tyc-Karpińska, Urszula Warzelak, Robert Kotowicz i Roussanka Nowakowska.

Fragment z opracowania pt.: "Wizerunek orła na monetach polskich"
Autor: Dariusz Ejzenhart

Zestawił Wrocek
TPZN 033

Piotr_k84

Bardzo ciekawy artykuł.

ehh ubiegłeś mnie, ja miałem z planach napisanie artykułu o wizerunku orła na monecie XX wiecznej.

nabializm

Dziękujemy za artykuł, czekamy na kolejny Laughing

jako uzupełnienie polecam zobaczyć:
http://www.tpzn.fora.pl/polska-krolewska,3/wizerunek-orla-na-monetach-od-xvi-8211-xx-w,181.html

oraz obszerny artykuł z allegro:
[link widoczny dla zalogowanych]

milus

Świetny artykuł, prosiłbym, żeby został przyklejony.

Gość

Fajna praca !!!

olo33

dobry artykuł